"Region wymaga szczególnej troski i prac nad poszukiwaniem nowych pomysłów na rozwój", czyli o transformacji energetycznej Łódzkiego [Wywiad]

Polska, podobnie jak pozostałe kraje Unii Europejskiej, od kilku już lat stoi przed wyzwaniem, jakim jest transformacja energetyczna. Dyskusja o ograniczeniu wpływu przemysłu na klimat nabiera szczególnej mocy w regionach, które na tym przemyśle mają zbudowaną swoją gospodarkę, rynek pracy i usług, a w konsekwencji całe lokalne społeczności. Z tematem transformacji mierzymy się także tu, w centrum Polski. Łódzkie, choć de facto "stoi" tylko jedną węglową kopalnią i elektrownią spalającą brunatny węgiel, także jest w procesie transformacji. Jeśli weźmiemy pod uwagę, że to właśnie w powiecie bełchatowskim generowanych jest 12% PKB całego województwa, to temat zmian w kierunku klimatycznej neutralności dotyka nie tylko mieszkańców Bełchatowa, jest i powinien być zagadnieniem priorytetowym zdecydowanie szerszej grupy beneficjentów.

Czy i jak jesteśmy przygotowani na zieloną rewolucję (a może trzeba ująć to zagadnienie raczej w kategoriach ewolucji) rozmawiamy z profesorem Adamem Drobniakiem*, który kilka tygodni temu odwiedził Bełchatów w ramach projektu: „Transformacja a rozwój gospodarczy regionu" realizowanego przez Bełchatowsko Kleszczowski Park Technologiczno Przemysłowy. Zapytaliśmy o szanse, zagrożenia i wyzwania związane z przyszłością nie tylko Bełchatowa, ale i województwa. 

Rozpoczynając naszą rozmowę o transformacji energetycznej, oczywistym jest, że pierwszym pytaniem, jakie chcę Panu zadać jest to - z pozoru - najprostsze: czym ona jest?

prof. A. Drobniak: Źródeł transformacji energetycznej (TE) należy doszukiwać się w Agendzie 2030 ONZ (2015), a następnie w Europejskim Zielonym Ładzie z 2019 roku. W obu dokumentach widoczne jest bardzo silne dążenie do stworzenia gospodarki nisko i zeroemisyjnej jako panaceum na niekorzystne zmiany klimatu. Kwestia transformacji jest jednak bardziej kompleksowa, tj. poza TE mówi się również o sprawiedliwej transformacji (ST). Szczególnie, Europejski Zielony Ład akcentuje w transformacji równocześnie trzy procesy, tj.: sprawiedliwą transformację, zrównoważone wykorzystanie zasobów (w które wpisuje się TE) oraz sprawiedliwość społeczną. Tworzenie zrównoważonej gospodarki, jakiej wymagają od nas zmiany klimatyczne, a w ostatnich miesiącach zmiany geopolityczne, ma polegać na odejściu od myślenia o „wykorzystywaniu środowiska" w kierunku „przystosowania się do środowiska". Upraszczając, oznacza to przejście od wydobycia węgla i paliw kopalnych do wykorzystania odnawialnych źródeł energii (TE).

Zmiana w kierunku gospodarki zeroemisyjnej oznacza jednak naruszenie istniejącego status quo, zarówno w relacjach produkcja — konsumpcja, jak i kwalifikacje — rynek pracy. Tak głębokiej zmiany nie można wprowadzać bez troski o sprawiedliwość społeczną (ST). Zapewnienie dostępu do nowych kwalifikacji, alternatywnych miejsc pracy, stymulowanie innych możliwości rozwoju społecznego i gospodarczego to środki zaradcze na geografię niezadowolenia (geography of discontent), która może pojawić się w regionach związanych z dotychczasowym sektorem paliwowo-energetycznym i skutecznie zablokować TE. Zatem dążeniom do stworzenia gospodarki zeroemisyjnej, szczególnie akcentującej TE, powinna towarzyszyć ST uwzględniająca wszystkie grupy społeczne biorące udział w „zielonej transformacji" i odczuwające jej negatywne skutki. W ST ważne jest „podanie ręki" pracownikom sektorów tradycyjnych, ich rodzinom, wspólnotom lokalnym, które ze względu na utratę dotychczasowych źródeł utrzymania będą niechętnie postrzegały TE i wszelkie działania związane z „zieloną zmianą".

Regiony, które mają przed sobą ten proces łączy jedno - silnie rozwinięty sektor górniczo - energetyczny, ale nie trzeba być wybitnym znawcą tematu, by wiedzieć, że transformacja inaczej będzie przebiegać na Dolnym czy Górnym Śląsku, a inaczej w Łódzkiem, w regionie, w którym praktycznie tylko na jednej kopalni i na jednej tylko elektrowni oparty jest ten przemysł. To może oznaczać łatwiejszy proces transformowania?

prof. A. Drobniak​: O ile TE między innymi w zakresie odnawialnych źródeł energii czy przeprojektowania sieci energetycznych dotyczy całego kraju, o tyle ST i fundusze z nią związane adresowane są wyłącznie do tzw. regionów węglowych. To miejsca w Polsce, które w największym stopniu odczują niekorzystne skutki społeczne i gospodarcze TE związane z zamykaniem kopalń, ograniczeniem wydobycia węgla, zmianą technologiczną w elektrowniach konwencjonalnych, czy kurczeniem się sektora około górniczego. Tego rodzaju miejsc mamy w kraju całkiem sporo, ponieważ nasza dotychczasowa ścieżka rozwoju w zakresie sektora paliwo-energetycznego bazowała przede wszystkim na węglu. W Polsce znajduje się trzynaście tzw. regionów węglowych rozlokowanych w sześciu województwach: dolnośląskim, lubelskim, łódzkim, małopolskim, śląskim i wielkopolskim. W sumie w regionach tych powstaje ponad 20% krajowego PKB, funkcjonuje ponad 20% miejsc pracy, zamieszkuje około 20% ludności. Zatem ich obecne znaczenie społeczno-gospodarze jest dla kraju bardzo duże. Niestety regiony te, pomijając zanieczyszczenia gleb i wód oraz problem terenów poprzemysłowych, „dostarczają" ponad 40% całkowitej emisji CO 2 w naszym kraju.

W tym kontekście Bełchatowski Obszar Transformacji (BOT), ze względu na relatywnie duże uzależnienie od górnictwa węgla brunatnego oraz dużej elektrowni konwencjonalnej należy do trudnych w transformacji regionów węglowych.

Na czym polega ta trudność?

prof. A. Drobniak​: Trudności transformacji tego regionu wiążą się między innymi z dominacją monokultury przemysłowej, słabym zapleczem instytucji otoczenia biznesu, brakiem silnych ośrodków miejskich, odpływem przedsiębiorczych mieszkańców do ośrodków metropolitalnych, znaczącymi skutkami środowiskowymi wywołanymi przez tradycyjny przemysł. Powyższe oddziałuje w sposób niekorzystny na społeczne postrzeganie transformacji w BOT. Pokolenia wychowane na kompleksie surowcowo-energetycznym, który zdominował rozwój BOT z oczywistych względów obawiają się zmian. Niepokój o przyszłość wpływa niekorzystnie na poszukiwanie nowych alternatywnych ścieżek rozwoju dla BOT. Tym samym podregion węglowy, o którym rozmawiamy wymaga szczególnej troski i prac nad poszukiwaniem nowych pomysłów na rozwój.

​Pomówmy o kosztach. Budowanie gospodarki neutralnej dla klimatu, a tym samym ograniczenie działalności w sektorze górniczo-energetycznym w zasadniczy sposób wpłynie na sytuację społeczno-gospodarczą całego regionu. Jak można oszacować koszty samej transformacji? Czy można powiedzieć tak na wprost: ile to może kosztować?

prof. A. Drobniak​: Tak wprost, wyrazić tej kwoty nie można. Nie dysponuję taką wiedzą. Niemniej, w przypadku transformacji unikałbym patrzenia przez pryzmat kosztów i raczej mówiłbym o inwestycjach w przyszłość, inwestycjach w tańszą i ekologiczną energię, która poprawi pozycję konkurencyjną naszych firm. Mówiłbym o inwestycjach w nowe kompetencje, umiejętności i zmianę jakościową na rynku pracy, której wymaga od nas zielona i cyfrowa gospodarka. Mówiłbym także o inwestycjach

Ekonomiczne koszty tylko jeden z aspektów transformacji, ta wiąże się też z ogromnymi społecznymi zagadnieniami - utrata miejsc pracy, zubożenie mieszkańców i samorządów, niewykluczona depopulacja... Wymieniać można by długo. Jakie są największe zagrożenie dla lokalnej społeczności w tej sferze?

prof. A. Drobniak​: Tak jak zaznaczyłem powyżej TE wiąże się w sposób nieunikniony ze mianami społecznymi i gospodarczymi, w tym szczególnie wrażliwymi zmianami na rynku pracy. Niemniej to właśnie w celu łagodzenia tych trudnych zmian na rynku pracy został stworzony przez Unię Europejską Fundusz na rzecz Sprawiedliwej Transformacji (FST), którego działania mocno akcentują podnoszenie i zmianę kwalifikacji przy równoczesnym wsparciu tworzenia i rozwoju przedsiębiorstw w branżach zielonej i cyfrowej gospodarki. Kluczem do skutecznego wykorzystania środków z Funduszu Sprawiedliwej Transformacji są dobre projekty transformacji, które należy wykreować i rozwijać. Największe zagrożenie, o które Pani pyta … to brak takich projektów i woli do ich realizacji.

Odejście od wydobycia węgla wpłynie też na konieczność przekwalifikowania się części pracowników z sektorów schyłkowych oraz sektorów podlegających transformacji i zdobycia przez te osoby nowych kompetencji zawodowych. Co będzie najbardziej pożądane w naszym regonie?

prof. A. Drobniak​: Nie dysponuję szczegółowymi analizami w tym temacie. Generalnie zakładałbym, zgodnie ze wsparciem z FST rozwój branż zielonej i cyfrowej gospodarki, który de facto już następuje. Chodzi w szczególności o branże związane z: odnawialnymi źródłami energii, materiałami i budownictwem pasywnym, gospodarką obiegu zamkniętego, błękitną i zieloną infrastrukturą, zagospodarowaniem terenów poprzemysłowych (m.in. poprzez technologie środowiskowe), rozwojem niskoemisyjnego transportu. Na to nakładają się nowe działalności wynikające z cyfryzacji, m.in. robotyzacja i automatyzacja, analityka big data, sztuczna inteligencja, itd. Ważne jest także spojrzenie na sektory średnio-zaawansowane technicznie, które na dzień dzisiejszy generują znaczący popyt na pracę, jak transport i logistyka oraz budownictwo. W poszukiwaniu kompetencji przyszłości sięgnąłbym także do inteligentnych specjalizacji województwa łódzkiego.

Sporo pytałam o zagrożenia wynikające z transformacji, a teraz chciałabym być zapytać o szanse dla Łódzkiego?

prof. A. Drobniak​: Jeśli można odpowiedziałbym jednym zdaniem. Jeśli w województwie łódzkim, a w szczególności w BOT uda się w sposób skuteczny i zrównoważony przeprowadzić TE i ST to ich efektem będzie stworzenie nowej – bardziej konkurencyjnej i pro-środowiskowej - ścieżki rozwoju dla regionu, która stworzy nowe działalności, miejsca pracy i bardziej atrakcyjne miejsce zamieszkania.

Nie oszukujmy się jeszcze sześć, osiem miesięcy temu rozmowa o transformacji energetycznej, choć w wielu środowiskach budziła ogromne emocje, to jednak była faktem, z którym już nie dyskutowano w kategoriach „czy", ale „jak i kiedy?" To co wydarzyło się 24 lutego za naszą wschodnią granicą zmieniło - i mam wrażenie - znacząco optykę patrzenia na transformację? Będzie trudniej reformować sektor w poczuciu ogromnego zagrożenia kryzysem energetycznym?

prof. A. Drobniak​: To pytanie, z którym w ostatnim półroczu spotykam się często, szczególnie podczas warsztatów projektów transformacji w podregionach województwa śląskiego, podczas których włodarze gmin, przedstawiciele społeczności lokalnych pytają także o przyszłość transformacji energetycznej. Problem zmian geopolitycznych związanych z konfliktem w Ukrainie i jego konsekwencjami energetycznymi, mając na względzie ustalenia Europejskiego Zielonego Ładu oraz postępujących zmian klimatycznych postrzegam w sposób następujący: w krótkim terminie ze względu na zagrożenie kryzysem energetycznym głosy i presje utrzymania status quo w tradycyjnym przemyśle surowcowo-energetycznym będą nabierały na sile, ale nie dajmy się „zwieść". W dłuższym terminie, ze względu na dynamiczny rozwój odnawialnych i alternatywnych źródeł energii transformacja energetyczna będzie nieunikniona.

                                                                                                                                                Dziękuję za rozmowę!

prof. Adam Drobniak – Kierownik Katedry Badań Strategicznych i Regionalnych, Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach. Doktor habilitowany w dyscyplinie ekonomia i finanse, specjalność studia miejskie i regionalne, profesor nadzwyczajny Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach. Dyrektor Instytutu Ekologii Terenów Uprzemysłowionych w Katowicach. Członek PAN – Komitet Przestrzennego Zagospodarowania Kraju oraz Regional Studies Association (RSA). Specjalizacja: programowaniem nowych koncepcji rozwoju, w szczególności transformacji oraz rezyliencji miast i regionów poprzemysłowych. Współautor oraz koordynator prac nad Krajowym Planem Sprawiedliwej Transformacji. Autor ponad 150 prac naukowych, w tym monografii, artykułów, redakcji oraz ponad 80 prac na rzecz gospodarki, w tym opracowań eksperckich w zakresie: opinii, diagnoz, strategii, programów, badań ewaluacyjnych (m.in.: Krajowy Plan Sprawiedliwej Transformacji (2021), Strategia rozwoju województwa śląskiego (2020), Strategia rozwoju – Jaworzno 2030 (2019), Strategia rozwoju Zabrza 2030 (2018), Strategia rozwoju Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach (2018), Program rozwoju gospodarczego Katowic 2017-2027 (2017).